شورای عالی بورس:
شورای عالی بورس، بالاترین رکن بازار اوراق بهادار است و مهمترین وظیفه آن تصویب سیاست‌های کلان و خط مشی‌های بازار و همچنین اعمال نظارت بر اجرای قانون بازار اوراق بهادار است. اعضای شورای بورس شامل؛ وزیر امور اقتصاد و دارایی در سمت ریاست شورا، وزیر بازرگانی، رئیس بانک مرکزی، روسای اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و اتاق تعاون، رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار در سمت دبیر شورا و سخنگوی سازمان، ۳ نفر خبره مالی از بخش خصوصی با مشورت تشکل‌های حرفهای بازار به پیشنهاد وزیر امور اقتصاد و دارایی و تصویب هیئت وزیران، یک نفر خبره از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذی‌ربط و تصویب هیئت وزیران برای هر بورس کالایی.
سازمان بورس و اوراق بهادار:
سازمان بورس و اوراق بهادار (سبا) یک موسسه عمومی غیر دولتی است که به‌وسیله یک هیئت مدیره ۵ نفره که از میان کارشناسان بخش غیر دولتی که دارای حسن شهرت و تجربه در رشته مالی هستند با پیشنهاد رئیس شورا و تصویب شورا انتخاب می‌شوند، اداره می‌شود. براساس قانون بازار اوراق بهادار این نهاد ایجاد شده تا زیر نظر شورای عالی بورس به تدوین قوانین و مقررات و نظارت بر اجرای آن‌ها و سایر وظایف تعیین‌شده در قانون بازار بورس و اوراق بهادار می‌پردازد. به‌عبارت دیگر مقام ناظر در بازار اوراق بهادار ایران به دو نهاد شورای عالی بورس و سازمان بورس و اوراق بهادار تقسیم می‌شود.
بورس اوراق بهادار تهران:
بورس اوراق بهادار یک شرکت سهامی عام انتفاعی است که عملیات اجرایی بازار اوراق بهادار را بر عهده دارد. از مهمترین وظایف این نهاد می‌توان به مواردی از قبیل تشکیل، سازماندهی و اداره بازار اوراق بهادار، پذیرش اوراق بهادار، وضع و اجرای ضوابط حرفهای و انضباطی برای اعضا و نظارت بر فعالیت آن‌ها ونظارت بر حسن انجام معاملات اوراق بهادار پذیرفته‌شده اشاره کرد. اداره بورس اوراق بهادار تهران بر عهده هیئت مدیره ۷ نفره است که اعضای آن‌را مجمع عمومی انتخاب می‌کند. اعضا برای مدت ۲ سال انتخاب می‌شوند. اداره امور اجرایی هم بر عهده مدیر عامل شرکت است که توسط هیئت مدیره انتخاب می‌شود.
بورس کالای ایران:
بورس کالا، بازار متشکل و منسجمی است که تعداد زیادی از عرضه‌کنندگان، کالای خود را در آن عرضه می‌کنند. این کالاها توسط کارشناسان قیمت‌گذاری شده و سپس به خریداران فروخته می‌شود. از مهمترین اهداف بورس کالا می توان به موارد ذیل اشاره نمود:
۱- ایجاد بازاری قانونمند و سازمان یافته جهت تسهیل داد و ستد کالاها.
۲- سامان دهی بازار کالاها
۳- کشف شفاف قیمت کالاها بر اساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا و نیاز بازار .
۴- برقراری امکان اعمال مدیریت ریسک در بازار .
۵- امکان انجام معاملات نقد، نسیه، سلف، آتی و اختیار با استفاده از ابزار های نوین مالی.
۶- توسعه سرمایه گذاری و فراهم سازی تسهیلات مالی برای خرید و فروش.
۷- اطلاع رسانی درباره وضعیت بازار داخلی و خارجی کالاهای پذیرش شده
فرابورس ایران:
بازار فرابورس ایران تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار و با مجوز شورای عالی بورس به منظور توسعه صدور و مبادله ابزارهای مالی تشکیل شده است. دستورالعمل پذیرش و عرضه اوراق بهادار در فرابورس ایران، در ۴ بازار صورت می‌گیرد؛ که در بازار اول، دوم و اوراق مشارکت، انواع اوراق بهادار پذیرفته و در بازار سوم، تنها عرضه اوراق بهادار انجام می شود.
تفاوت بازار فرابورس ایران با بورس اوراق بهادار تهران:
۱- ورود به بازارهای فرابورس ایران در مقایسه با بورس اوراق بهادار تهران شرایط و الزامات کمتر و سهل‌تری برای پذیرش اوراق بهادار دارد. همچنین تنوع بازارها در فرابورس نسبت به بورس بیشتر است (همانطور که در مطالب آشنایی با بازار سرمایه ایران (۱) و آشنایی با بازار سرمایه ایران (۲) آمد، در فرابورس ۵ بازار؛ بازار اول ،دوم، سوم یا عرضه، چهارم یا ابزارهای نوین مالی و بازار پایه داریم و در بورس ۲ بازار؛ اول و دوم داریم).
۲-دستورالعمل پذیرش اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار تهران طبق “دستورالعمل پذیرش اوراق بهادار در بورس تهران” مصوب اول دی ۱۳۸۶ انجام می‌شود. در حالی که پذیرش اوراق بهادار در فرابورس ایران بر مبنای دستورالعمل جداگانه تحت عنوان “دستورالعمل پذیرش، عرضه و نقل و انتقال اوراق بهادار در فرابورس ایران” مصوب ۲۵ فروردین ۱۳۸۸ صورت می‌گیرد.
۴-قوانین استاندارد اقلام مورد مبادله در بازار فرابورس انعطاف پذیر می باشند یعنی قوانین معمولاً ناشی از توافق طرفین است.
نکته: حد نوسان مجاز روزانه بازار فرابورس همانند بازار بورس ۵± درصد قیمت پایانی روز کاری قبل است.
شرکت مدیریت فناوری بورس تهران:
اصلی‌ترین وظیفه شرکت مدیریت فناوری بورس تهران، راهبری عملیاتی و فنی سامانه رایانه‌ای بورس است. تخصص اصلی این شرکت تجزیه و تحلیل هسته نرم‌افزارهای معاملات و طراحی و ساخت نرم‌افزارهای کاربردی روی آن است. ارائه خدمات رایانه‌ای و نرم‌افزاری به شرکت‌های بورس (اوراق بهادار، کالا، فرابورس و نظایر آن‌ها) از محورهای فعالیت این شرکت است.
شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه:
سیستم شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار یک ساز و کار الکترونیکی است که نگهداری اوراق بهادار، ثبت و نقل و انتقال آن‌ها را بر عهده دارد. در این سیتم مالکیت اوراق بهادار بدون نیاز به مبادله فیزیکی گواهی سهام یا هر سند کاغذی دیگر هم‌زمان با انتقال اوراق از یک حساب به حساب دیگر تغییر می‌کند.این نهاد مالی، یکی از نهادهای اصلی بازار سرمایه است که زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کند. هدف این نهاد تضمین امنیت و کارآمدی بازار اوراق بهادار از طریق بهینه‌سازی سازوکار، توسعه معاملات اوراق بهادار و تمرکز بر افزایش کارایی و کاهش هزینه‌های پایاپای و تسویه وجوه معاملات بر اساس قوانین و مقررات جاری کشور است. این شرکت در تاریخ ۵ دی ۱۳۸۴ در اداره ثبت شرکت‌ها و موسسات غیر تجاری تهران به ثبت رسیده است.
کانون کارگزاران:
کانون کارگزاران بورس و اوراق بهادار، یک تشکل خودانتظام است که با هدف تنظیم فعالیت‌های حرفهای و نظم بخشیدن به روابط بین اعضاء تشکیل شده است. این نهاد مالی در راستای اجرای بند ۵، ماده‌های ۱ و ۵۳ قانون بازار اوراق بهادار مصوب اول آذر ۸۴ با تصویب هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار در مهر ماه ۸۶ تاسیس شد. از جمله وظایف کانون کارگزاران می‌توان به مواردی همچون نظارت بر عملکرد اعضا و اشخاص وابسته، وضع و اجرای ضوابط و استانداردهای حرفهای انظباطی برای اعضاء، برقراری و اجرای نظام مناسب برای رسیدگی به اختلافات اعضا، پیشنهاد تغییر سقف کارمزدها و نرخ خدمات اعضا و… اشاره نمود.
کارگزاران:
کارگزاران به‌عنوان نهاد واسط بین خریداران و فروشندگان به معامله(داد و ستد) می‌پردازند و در مقابل، درصدی از ارزش ناخالص معامله را تحت عنوان حق (کارمزد)کارگزاری دریافت می‌کنند. شرکت‌های کارگزاری با اخذ مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار به ارائه خدماتی مانند مشاوره تخصصی، سبدگردانی، تاسیس صندوق‌های سرمایهگذاری، علاوه بر انجام معامله اوراق بهادار برای خریداران و فروشندگان می‌پردازند.
شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس:
شرکت اطلاع‌رسانی و خدمات بورس(سهامی خاص) وابسته به سازمان بورس و اوراق بهادار بوده، که در تاریخ ۱۳۸۳/۰۴/۲۷ تاسیس و در تاریخ ۱۳۸۳/۰۶/۰۵ ثبت شده است. مهمترین اهداف این شرکت گسترش فرهنگ سرمایهگذاری در دارایی‌های مالی است. از جمله وظایف و کارهایی که بر عهده این شرکت است می‌توان به مواردی از قبیل؛
۱- انجام اطلاع‌رسانی‌های مختلف در بازار سرمایه
۲- انتشار کتب، نشریات الکترونیکی، لوح‌های فشرده، بسته‌های آموزشی به‌صورت مکتوب، دیداری، شنیداری و …
۳- برگزاری آزمون برای گواهی‌نامه‌های حرفهای سازمان بورس
۴- برگزاری نمایشگاه‌ها، سمینارها و همایش‌ها
شرکت‌های تامین سرمایه:
این شرکت‌ها و موسسات وظیفه قیمت‌گذاری، بازاریابی و فروش اوراق بهادار شرکت‌ها را در انتشار اولیه از طریق عرضه عمومی یا خصوصی بر عهده دارند. این موسسات مالی گاهی بر اساس قرارداد، متعهد به خریداری بخشی از اوراق بهادار فروخته نشده شرکت‌ها می‌شوند.
بازارگردانان:
بازارگردانان وظیفه حفظ مداوم و منظم بازار را برای سهام نماد یا نمادهایی خاص برعهده دارند. این نهاد مالی، در مواردی که سهام خاص خریدار ندارد در نقش خریدار و در مواردی که سهم خاص فروشنده نداشته باشد در نقش فروشنده در بازار فعالیت می‌کنند. طبق ماده ۱ قانون بازار اوراق بهادار بازارگردان، کارگزار/معامله‌گری است که پس از دریافت مجوز لازم با تعهد به افزایش نقدشوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق بهادار معین و تحدید دامنه نوسان قیمت آن، به معامله آن اوراق می‌پردازد.
شرکت‌های سرمایهگذاری:
شرکت‌های سرمایهگذاری از مصادیق نهادهای مالی هستند که حرفه و موضوع اصلی آن‌ها طبق اساس‌نامه، سرمایهگذاری در سهام، سهم الشرکه، واحدهای سرمایهگذاری صندوق‌ها و سایر اوراق بهادار دارای حق رای شرکت‌ها و موسسات است. وظیفه این شرکت‌ها، این است که وجوه جمع‌آوری شده را در ترکیبی از اوراق بهادار سرمایهگذاری کنند. فعالیت این شرکت‌ها معطوف به خرید و فروش سهام شرکت‌های بورسی و غیر بورسی است. هدف این شرکت‌ها کسب انتفاع بدون نفوذ قابلا ملاحظه در شرکت، موسسه یا صندوق سرمایهگذاری است که به دوصورت سهامی عام و خاص وجود دارد. طبق ماده ۱، بند ۲۱ قانون بازار اوراق بهادار حداقل سرمایه شرکت برای تاسیس این شرکت‌ها مبلغ یکصد میلیارد ریال است.
مشاوران سرمایهگذاری:
مشاوران سرمایهگذاری نهادهایی هستند که به اشخاص یا نهادهای دیگر در زمینه ارزش‌گذاری اوراق بهادار، سرمایهگذاری در اوراق بهادار و تهیه سبد سرمایهگذاری، مشاوره می‌دهند.
صندوق‌های سرمایهگذاری:
صندوق‌های سرمایهگذاری یکی از نهادهای مالی است برای ورود سرمایه‌گذاران، به‌ویژه کسانی که تخصص یا فرصت تحلیل بازار و انجام معاملات به‌صورت حرفهای ندارند. صندوق سرمایهگذاری بنا بر تعریف ماده ۱ بند ۲۰ قانون بازار اوراق بهادار، عبارتست از یک نهاد مالی که فعالیت اصلی آن سرمایهگذاری در اوراق بهادار است و مالکین واحدهای آن نسبت به سود و زیان صندوق شریک هستند وجوه دریافتی از سرمایه‌گذاران در صندوق‌ها در ترکیب متنوعی از اوراق بهادار و سایر دارایی‌ها سرمایهگذاری می‌شود. اطلاعات مربوط به صندوق‌های سرمایهگذاری در سایت مرکز پردازش اطلاعات مالی ایران (فیپیران) و همچنین پایگاه اطلاع رسانی بازار سرمایه ایران در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد.
سایت کدال:
سایت کدال، سامانه جامع اطلاع‌رسانی ناشران اوراق بهادار تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار است. این سامانه الکترونیکی طبق ماده ۲، قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب اول آذر ۱۳۸۴ سازمان بورس و اوراق بهادار، برای حمایت از سرمایه‌گذاران و با هدف سامان‌دهی، حفظ و توسعه بازار شفاف و کارای اوراق بهادار به منظور نظارت بر حسن اجرای این قانون تشکیل شده است. در این سامانه اطلاعات دسته‌بندی شده شرکت‌ها در زمینه صورت‌های مالی دوره‌ای و میان دوره‌ای، گزارش مجامع شرکت‌ها، گزارش هیئت مدیره شرکت‌ها، اطلاعیه‌ها، پیش‌بینی درآمدها قرار دارد.
